Shqipėria, ēelsi kryesor i Lindjes sė Afėrme
Megjithėse Shqipėria zotėron pozitėn gjeografike mė tė rėndėsishme nė Adriatik; megjithėse ėshtė ēelėsi kryesor i Lindjes sė Afėrme; megjithėse ndodhet vetėm tridhjetė e nėntė milje nga Italia, ende, ėshtė, ndoshta, vendi mė pak i njohur i Evropės. Kundėrvėnia e autoriteteve turke, karakteri malor dhe mungesa e rrugėve e bėjnė atė pothuajse tė pakalueshme pėr udhėtarin e huaj, dhe shumė nga problemet e saj gjeografike, presin akoma qė tė zgjidhen. Kufiri i Shtetit shqiptar siē u caktua nga Konferenca e Londrės (1912-1913), nėn kėrcėnimin e Rusisė Cariste, ngjitet pak mė sipėr Bunės, sesa kufiri i mėparshėm, dhe pėrshkohet nė brendėsi, nė drejtim tė njė pėrroi poshtė Gorricės, aty ku ndan krahinėn e Anamalit dhe mbėrrin liqenin e Shkodrės nė perėndim tė Zogajt. Vija kufitare mandej pėrshkon liqenin tek ngushticat e Kastratit dhe Hotit, dhe ngjitet nė verilindje nėpėr kufirin e pėrparshėm, midis Malit tė Zi dhe Turqisė (duke ia lėnė fiset e Hotit dhe Grudės, Malit tė Zi dhe Kastratin, Shkrelin dhe Kelmendin Shqipėrisė); pastaj, bėn njė kthesė nė jug duke ia kaluar Plavėn dhe Gucinė Malit tė Zi; pastaj, kthehet nė juglindje, duke lėnė jashtė Pejėn, Gjakovėn dhe Prizrenin (pothuaj tė banuar tėrėsisht nga shqiptarė), dhe prej njė pike disa milje nė perėndim tė Prizrenit, vijon nė jug, duke ja lėnė Dibrėn Serbisė, dhe pastaj ndjek Drinin nė drejtim tė Peshkopisė, prej kėtej vazhdon majė kodrave derisa pėrshkon Liqenin e Ohrit nga Lini, pranė Manastirit tė Shėn Kollit. Nė jug, kufiri fillon prej njė pike nė Liqenin e Ohrit ndėrmjet Pogradecit dhe Shėn Naumit dhe vazhdon nė drejtim tė skajit jugor tė Liqenit tė Prespės, pastaj ndjek kufirin lindor tė Krahinės sė Korēės duke kaluar deri afėr Kosturit, qė atje pak a shumė nė vijė tė drejtė shkon nė Leskovik. Pothuajse, njė vijė tjetėr e drejtė e drejtuar nga verilindja nė jugperėndim, pėrfundon nė Kepin e Stillos. Kjo pjesė e kufirit pėrfshin Kolonjėn, Pėrmetin dhe Gjirokastrėn, me gjithė luginėn e saj nė Shqipėri, ndėrsa Konica dhe Krahina e Pindit i mbeten Greqisė.
Kėshtu, vendimi i padrejtė dhe arbitrar i Konferencės sė Londrės, la pėr Shtetin Shqiptar vetėm njė hapėsirė prej 11.317 miljesh katror dhe njė popullsi prej rreth njė milionė banorėsh, ndėrsa nė fakt, vendi, ėshtė tri herė mė i madh dhe shtrihet nė njė hapėsirė prej rreth 30.000 miljesh katror. Rajoni i banuar nga Shqiptarėt, ose nga "bijtė e Shqipes sė Malit", siē ata e quajnė vetveten, pėrafėrsisht kufizohet brenda njė vije tė hequr nga kufiri i Malit tė Zi (pėrpara Luftės Ballkanike) tek Berana nė Mitrovicė dhe kap kufirin serb pranė Vranjės; qė atje merr Shkupin, Pėrlepin, Manastirin, Follorinėn, Kosturin, Meēovėn dhe pėrfundon nė Gjirin e Artės.
Kombi shqiptar deri nė mesjetė ishte njė komb mė i madh dhe i pėrfshinte tė gjithė vendet, tė cilėt formojnė Gadishullin Ballkanik, nė brigjet mė tė djathtė tė Danubit. Por, nė shekujt e gjashtė dhe tė shtatė, kur ndodhėn pushtimet serbe dhe bullgare, shqiptarėt u tėrhoqėn nė perėndim nė brigjet e Adriatikut dhe tė Jonit.
Asnjėherė nuk janė bėrė regjistrime pėr ta, dhe autorė tė ndryshėm japin tė dhėna tė ndryshme pėrmbi popullsinė e Shqipėrisė. Kėshtu, Schaferik, vlerėson se shqiptarėt qė jetojnė nė Shqipėri janė rreth 1.800.000. Sėr Edėin Pears, nė kreun e tij interesant mbi kėtė popull, arrin nė pėrfundim se janė rreth 1 milionė e gjysėm banorė; zoti Charles H. Ėoods jep shifrat midis 1.100.000 dhe 1.250.000; Enciklopedia e Misioneve (1904) e jep shifrėn rreth 2.000.000. Vėshtirėsia pėr udhėtarin e huaj lind nga karakteri i pėrzier i popullsisė; nga fakti se mjaft shkrimtarė, ēmojnė pjesėn e shqiptarėve "myslimanė" si turq, dhe shumė nga shqiptarėt "ortodoksė" si Grekė.
Ata qė e njohin vendin mirė, e vlerėsojnė popullsinė e Shqipėrisė nga dy milionė e gjysėm nė tre milionė. Kėto pėrfundime, megjithatė, nuk pėrfshijnė plotėsisht tė gjithė banorėt e kėsaj race, qė janė mjaft tė shpėrndarė; pėrveē shqiptarėve qė banojnė nė Shqipėri, janė 800.000 shqiptarė qė jetojnė nė Italinė e Jugut; 900.000 nė Greqi, 80.000-100.000 nė Shtetet e Bashkuara tė Amerikės (pa numėruar ata qė kanė emigruar nga Italia por vetėm tė ardhurit nga Shqipėria); 25.000-30.000 nė Rumani, 40.000-50.000 nė Turqi dhe disa mijėra nė Egjypt, Bullgari, Rusi dhe Austro-Hungari.
Shqiptarėt, qė jetojnė tani nė Itali, kanė emigruar atje, mbasi turqit pushtuan Shqipėrinė; por ata e ruajtėn gjuhėn, zakonet shoqėrore dhe format e tyre tė Krishtėrimit, por me njė veēori, qė nė vend tė Patriarkut grek tė Kostandinopojės, ata njohin Papėn si kreun e tyre fetar; nė mėnyrė qė tė jenė tė lirė tė pėrdorin nė shėrbimet e tyre fetare, gjuhėn e dashur nėnė.
Popullsia shqiptare e Mbretėrisė Greke ka nė zotėrim tė gjithė Atikėn, Megaris-in dhe pjesėn mė tė madhe tė Beotisė. Nga ishujt, ata zotėrojnė pjesėn jugore tė ishullit Eubea, dhe sė paku njė tė tretėn tė Andros-it, ndėrsa tėrėsisht ishullin Salamis; Poras, Hydra dhe Specia janė populluar pa pėrjashtim nga njė racė puro shqiptare, gjithashtu edhe njė pjesė e Eginės. Dhe ishulli i vogėl Anghistri nė afėrsi tė tij. Nė Peloponez, ata pėrbėjnė shumicėn e popullsisė nė Argolis, Korinth dhe Sicyonia; dhe ata popullojnė krahina tė konsiderueshme nė Arkadi, Lakoni, Messina dhe nė Elis. Megjithė kėtė shtrirje tė madhe territoriale, ata e ruajnė deri nė ditėt tona, gjuhėn e tyre nėnė, doket e veta, zakonet e thjeshta shoqėrore dhe sistemin e pazhvilluar bujqėsor.
Pėrgjatė gjysmė sė shekullit, duke i paraprirė menjėherė pushtimit tė Moreas nga turqit, popullsia shqiptare e Greqisė, mė se njėherė mori njė rol tė shėnuar nė punėt publike, madje pėr njė kohė, ata morėn pėrsipėr planin e dėbimit tė vetė grekėve nga Morea.
Migrimet e shqiptarėve nė Egjipt, Rumani, Bullgari, Rusi, Amerikė, atj., janė tė mėvonshme.
Nga racat e tjera, qė jetojnė nė Shqipėri, serbėt dhe bullgarėt, pėrbėjnė numrin mė tė madh, afėrsisht rreth 150.000 frymė. Ka njė koloni bullgarėsh nė afėrsi tė Dibrės dhe tė Ohrit. Mė nė jug, Mali i Zygos dhe vargmalet e Pindit, banohen nga vllehė, tė cilėt janė rreth 100.000 frymė. Nė skajin jugor, ndodhen vendbanime Greke, tė cilėt nuk kapėrcejnė 60.000 frymėt.
Shqipėria ėshtė njė vend malor me gjithė kuptimin e fjalės, megjithėse nuk i mungojnė luginat pjellore. Ajo ka sė paku dhjetė vargmale, nga tė cilėt gjashtė ngrihen nė Shqipėrinė e Jugut dhe katėr nė pjesėn e mesme e veriore tė vendit. Kėto vargmale nisin nga veriperėndimi nė juglindje, me pėrjashtim tė atyre, tė cilėt skajojnė feud-in e Dibrės dhe tė Liqenit tė Ohrit dhe gjithashtu bėn pėrjashtim Shari, i cili ndodhet nė jug tė njė tjetėr feudi (bajrak), i cili shtrihet nga verilindja nė jugperėndim. Majat mė tė larta janė Ljubotern, pranė Kalkandeles, 8858ft.;Skulsen, 7533ft.,Babavreka, 7306 ft. tė gjitha ndodhen nė Shqipėrinė Veriore. Nė Shqipėrinė Qėndrore, maja mė e lartė ėshtė Tomorri, 7916ft.,qė ngrihet pėrmbi qytetin e Beratit.
Lumenjtė pėrgjithėssiht rrjedhin nga lindja nė perėndim. Pėr shkak tė shpejtėsisė tė rrjedhave vetėm dy prej tyre janė tė lundrueshėm, Buna dhe Arta; dhe, kėta vetėm vetėm nė pjesėn e poshtme. Lumenjtė kryesorė tė Shqipėrisė janė: Moraka dhe Paskola, rrjedhat e tyre bashkohen dhe kalojnė pėrmes Liqenit tė Shkodrės, nė Adriatik; duke marrė ndėrmjet liqenit dhe detit emrin Buna. Drejtimi kryesor i Morakės ėshtė jugu; Paskola shkon nga jugperėndimi dhe largėsia prej burimit tė Morakės nė grykė tė Bunės, duke ndjekur rrjedhėn e rrymės dhe duke pėrfshirė gjatėsinė e Liqenit tė Shkodrės, i kalon tė 100 miljet. Dy degėt, Drini i Bardhė dhe Drini i Zi, pasi burojnė nga malet nė kufi, zbresin nė jug, takohen dhe bien nė drejtim tė perėndimit nė Adriatik. Gjarpėrimi i rrjedhave tė tyre, llogaritur nga tė dy burimet, e arrin nė njė gjatėsi prej rreth 150-160 milje, duke e bėrė lumin kryesor tė Shqipėrisė Veriore. Mė tej drejt jugut, takojmė Shkumbinin (Genesusi i lashtė); Baratinėn (Apsusi i lashtė); Vjosėn (Ausi i lashtė), i cili buron nė pjesėn veriore tė Vargamalit tė Pindit dhe zbret fillimisht 75 milje nė drejtim veiperėndimor; pastaj, nga perėndimi nė jug pėrreth 12 milje, ndėrmjet dy malesh tė lartė e tė thiktė, tė cilėt afrohen shumė pranė njėri-tjetrit, duke formuar luginėn e njohur tė quajtur nė kohėt e lashta Fances Antigonenses, dhe tani, quhet, Lugina e Vjosės...
Liqenet kryesore tė Shqipėrisė janė Liqeni i Shkodrės, i cili ėshtė rreth 16 milje i gjatė nga veriperėndimi nė juglindje dhe 3-5 milje i gjerė. Ai ka disa ishuj tė vegjėl. Liqeni shtrihet nė Shqipėrinė e Sipėrme dhe ėshtė i rrethuar nga degėzimet e vargmaleve Scardus. Liqeni i Ohrit ėshtė rreth 18 milje i gjatė dhe ka njė gjerėsi qė arrin 8 milje. Ndodhet nė luginėn qė laget nga Drini i Zi, i cili buron prej liqenit. Liqeni ėshtė pėrplot me peshq tė njė cilėsie tė lartė. Liqeni i Prespės, qė ndahet nga Ohri prej maleve Galinica, mendohet tė jetė i lidhur me tė, me anė tė njė kanali tė nėndheshėm. Liqeni i Maliqit, nė juglindje tė Ohrit, pėrshkohet nga lumi i Devollit...
Klima e Shqipėrisė nė ultėsirė ėshtė e ngrohtė afėrsisht si nė Itali, por rrymat e ajrit dhe erėrat e befta e tė fuqishme nga veriu, e bėjnė atė mė pak tė pėrshtatshme. Nė pjesėn qė shtrihet nė jug tė gjerėsisė 40 gradė, klima ėshtė mė e ngrohtė se nė Greqi. Pranvera hyn, nė mes tė marsit; nė korrik dhe gushti i nxehti i padurueshėm shpesh i shteron pėrrenjtė dhe lumenjtė duke tharė bimėsinė dhe barin. Shtatori ėshtė koha e vjeljes sė rrushit, dhe shirat e dhjetorit ndiqen nga ngricat e janarit, qė, megjithatė, rrallė zgjasin shumė. Vendi ėshtė pėrgjithėsisht i shėndetshėm.
Qytetet kryesore tė Shqipėrisė janė Shkodra,me njė popullsi prej 32.000 banorėsh; Prizreni 30.000; Janina 22.000; Gjakova 12.000; Dibra 15.000;Prishtina 11.000; Peja 15.000; Berati 15.000; Ohri 11.000; Tirana 12.000; Korēa 22.000; Manastiri 60.000; Shkupi 32.000; Veleshi 19.700; Kalkandeleni 17.200; Pėrlepi 24.000; Kėrēova 9350; Resnja 4450; Follorina 9824; Struga 4570; Kosturi 6190; Gjirokastėr 11.000; Elbasani 8000; Meēova 7500; Preveza 6500; Vlora 6000; Durrėsi 5000; Parga 5000; Butrinti 2000; Kruja 5000.
Prej shumė vitesh, gjuha shqipe, ka qenė njė enigmė e vėshtirė por interesante pėr filologėt. Shumė intelektualė me emėr janė pėrpjekur ta zgjidhin kėtė ēėshtje tė ndėrlikuar, por duke mos patur nė dorė monumente tė mjaftueshme janė treguar tė paaftė tė japin njė zgjidhje pėrfundimtare, pėrsa i pėrket origjinės sė saj. Pavarėsisht nga kjo, disa nga studjuesit kanė qenė tė bindur, qė gjuha shqipe ėshtė gjuha mė e lashtė e Evropės, ama e Greqishtes dhe e Latinishtes, dhe pastaj zgjidhja e problemit tė Shqipes do tė ishte me vlerė tė madhe dhe do tė revolucionarizonte njė shumicė teorish etnografike dhe linguistike...
Mė 1820, Shoqėria Biblike Britanike, publikoi botimin e parė tė Testamentit tė Ri nė gjuhėn shqipe. Njė botim i dytė pasoi mė 1858; dhe, i treti doli mė 1879. Ndėrkaq, pėr tė nxitur studimin kritik tė gjuhės shqipe, u pėrkujdesėn mjaft studiues tė Evropės, qė shkruan disa balada historike, pėrralla, proverba, etj. qė janė ruajtur brez mbas brezi deri nė kohėn e sotme. Midis kėtyre mund tė pėrmendim: Leake, Hahn, Mikloshich, Gustav Mayer dhe August Dozon...
Menjėherė pasi u deklarua lufta, Serbia pushtoi pjesėn veriore tė Shqipėrisė, dhe Greqia, shumicėn e krahinave jugore. Pavarėsia e Shqipėrisė u shpall mė nė fund nė Vlorė, mė 28 nėntor, 1912, dhe njė qeveri e pėrkohshme u formua pastaj nėn kryesimin e Ismail Qemal Beut. Nė dhjetor, 1912, Konferenca e Ambasadorėve e Londrės miratoi nė parim autonominė e Shqipėrisė dhe vendosi nė vija tė trasha kufijtė e saj. Nė vijim, Konferenca vendosi gjithashtu, qė njė princ evropian tė emėrohej pėr ta qeverisur dhe princi Ėilliam Vid, qė kishte pranuar ftesėn pėr fronin e Shqipėrisė, arriti nė Durrės nė 7 mars tė vitit 1914. Qeveria e Shqipėrisė kaloi nė duart e Mbretit, nėn mbėshtetjen dhe kėshillimin e Komisionit Ndėrkombėtar tė Kontrollit, sipas marrėveshjes sė Konferencės sė Ambasadorėve tė korrik 1913. Fatkeqėsisht, cmira, mosbesimi, dhe rivaliteti midis fuqive protektore, lakmia, intrigat dhe sulmet qė vinin nga Serbia dhe Greqia, shkaktuan vdekjen e mijėra e mijėra njerėzve tė pafajshėm, gra dhe fėmijė ranė viktima tė politikanėve tė paskrupuj dhe zotėrve tė luftės.....
Krijoni Kontakt