Perfaqesimi i Shqiperise ne Konferencen e Parisit, 1919

[Albo]

Shqipëria, çelsi kryesor i Lindjes së Afërme

Megjithëse Shqipëria zotëron pozitën gjeografike më të rëndësishme në Adriatik; megjithëse është çelësi kryesor i Lindjes së Afërme; megjithëse ndodhet vetëm tridhjetë e nëntë milje nga Italia, ende, është, ndoshta, vendi më pak i njohur i Evropës. Kundërvënia e autoriteteve turke, karakteri malor dhe mungesa e rrugëve e bëjnë atë pothuajse të pakalueshme për udhëtarin e huaj, dhe shumë nga problemet e saj gjeografike, presin akoma që të zgjidhen. Kufiri i Shtetit shqiptar siç u caktua nga Konferenca e Londrës (1912-1913), nën kërcënimin e Rusisë Cariste, ngjitet pak më sipër Bunës, sesa kufiri i mëparshëm, dhe përshkohet në brendësi, në drejtim të një përroi poshtë Gorricës, aty ku ndan krahinën e Anamalit dhe mbërrin liqenin e Shkodrës në perëndim të Zogajt. Vija kufitare mandej përshkon liqenin tek ngushticat e Kastratit dhe Hotit, dhe ngjitet në verilindje nëpër kufirin e përparshëm, midis Malit të Zi dhe Turqisë (duke ia lënë fiset e Hotit dhe Grudës, Malit të Zi dhe Kastratin, Shkrelin dhe Kelmendin Shqipërisë); pastaj, bën një kthesë në jug duke ia kaluar Plavën dhe Gucinë Malit të Zi; pastaj, kthehet në juglindje, duke lënë jashtë Pejën, Gjakovën dhe Prizrenin (pothuaj të banuar tërësisht nga shqiptarë), dhe prej një pike disa milje në perëndim të Prizrenit, vijon në jug, duke ja lënë Dibrën Serbisë, dhe pastaj ndjek Drinin në drejtim të Peshkopisë, prej këtej vazhdon majë kodrave derisa përshkon Liqenin e Ohrit nga Lini, pranë Manastirit të Shën Kollit. Në jug, kufiri fillon prej një pike në Liqenin e Ohrit ndërmjet Pogradecit dhe Shën Naumit dhe vazhdon në drejtim të skajit jugor të Liqenit të Prespës, pastaj ndjek kufirin lindor të Krahinës së Korçës duke kaluar deri afër Kosturit, që atje pak a shumë në vijë të drejtë shkon në Leskovik. Pothuajse, një vijë tjetër e drejtë e drejtuar nga verilindja në jugperëndim, përfundon në Kepin e Stillos. Kjo pjesë e kufirit përfshin Kolonjën, Përmetin dhe Gjirokastrën, me gjithë luginën e saj në Shqipëri, ndërsa Konica dhe Krahina e Pindit i mbeten Greqisë.

Kështu, vendimi i padrejtë dhe arbitrar i Konferencës së Londrës, la për Shtetin Shqiptar vetëm një hapësirë prej 11.317 miljesh katror dhe një popullsi prej rreth një milionë banorësh, ndërsa në fakt, vendi, është tri herë më i madh dhe shtrihet në një hapësirë prej rreth 30.000 miljesh katror. Rajoni i banuar nga Shqiptarët, ose nga "bijtë e Shqipes së Malit", siç ata e quajnë vetveten, përafërsisht kufizohet brenda një vije të hequr nga kufiri i Malit të Zi (përpara Luftës Ballkanike) tek Berana në Mitrovicë dhe kap kufirin serb pranë Vranjës; që atje merr Shkupin, Përlepin, Manastirin, Follorinën, Kosturin, Meçovën dhe përfundon në Gjirin e Artës.

Kombi shqiptar deri në mesjetë ishte një komb më i madh dhe i përfshinte të gjithë vendet, të cilët formojnë Gadishullin Ballkanik, në brigjet më të djathtë të Danubit. Por, në shekujt e gjashtë dhe të shtatë, kur ndodhën pushtimet serbe dhe bullgare, shqiptarët u tërhoqën në perëndim në brigjet e Adriatikut dhe të Jonit.

Asnjëherë nuk janë bërë regjistrime për ta, dhe autorë të ndryshëm japin të dhëna të ndryshme përmbi popullsinë e Shqipërisë. Kështu, Schaferik, vlerëson se shqiptarët që jetojnë në Shqipëri janë rreth 1.800.000. Sër Edëin Pears, në kreun e tij interesant mbi këtë popull, arrin në përfundim se janë rreth 1 milionë e gjysëm banorë; zoti Charles H. Ëoods jep shifrat midis 1.100.000 dhe 1.250.000; Enciklopedia e Misioneve (1904) e jep shifrën rreth 2.000.000. Vështirësia për udhëtarin e huaj lind nga karakteri i përzier i popullsisë; nga fakti se mjaft shkrimtarë, çmojnë pjesën e shqiptarëve "myslimanë" si turq, dhe shumë nga shqiptarët "ortodoksë" si Grekë.

Ata që e njohin vendin mirë, e vlerësojnë popullsinë e Shqipërisë nga dy milionë e gjysëm në tre milionë. Këto përfundime, megjithatë, nuk përfshijnë plotësisht të gjithë banorët e kësaj race, që janë mjaft të shpërndarë; përveç shqiptarëve që banojnë në Shqipëri, janë 800.000 shqiptarë që jetojnë në Italinë e Jugut; 900.000 në Greqi, 80.000-100.000 në Shtetet e Bashkuara të Amerikës (pa numëruar ata që kanë emigruar nga Italia por vetëm të ardhurit nga Shqipëria); 25.000-30.000 në Rumani, 40.000-50.000 në Turqi dhe disa mijëra në Egjypt, Bullgari, Rusi dhe Austro-Hungari.

Shqiptarët, që jetojnë tani në Itali, kanë emigruar atje, mbasi turqit pushtuan Shqipërinë; por ata e ruajtën gjuhën, zakonet shoqërore dhe format e tyre të Krishtërimit, por me një veçori, që në vend të Patriarkut grek të Kostandinopojës, ata njohin Papën si kreun e tyre fetar; në mënyrë që të jenë të lirë të përdorin në shërbimet e tyre fetare, gjuhën e dashur nënë.

Popullsia shqiptare e Mbretërisë Greke ka në zotërim të gjithë Atikën, Megaris-in dhe pjesën më të madhe të Beotisë. Nga ishujt, ata zotërojnë pjesën jugore të ishullit Eubea, dhe së paku një të tretën të Andros-it, ndërsa tërësisht ishullin Salamis; Poras, Hydra dhe Specia janë populluar pa përjashtim nga një racë puro shqiptare, gjithashtu edhe një pjesë e Eginës. Dhe ishulli i vogël Anghistri në afërsi të tij. Në Peloponez, ata përbëjnë shumicën e popullsisë në Argolis, Korinth dhe Sicyonia; dhe ata popullojnë krahina të konsiderueshme në Arkadi, Lakoni, Messina dhe në Elis. Megjithë këtë shtrirje të madhe territoriale, ata e ruajnë deri në ditët tona, gjuhën e tyre nënë, doket e veta, zakonet e thjeshta shoqërore dhe sistemin e pazhvilluar bujqësor.

Përgjatë gjysmë së shekullit, duke i paraprirë menjëherë pushtimit të Moreas nga turqit, popullsia shqiptare e Greqisë, më se njëherë mori një rol të shënuar në punët publike, madje për një kohë, ata morën përsipër planin e dëbimit të vetë grekëve nga Morea.

Migrimet e shqiptarëve në Egjipt, Rumani, Bullgari, Rusi, Amerikë, atj., janë të mëvonshme.

Nga racat e tjera, që jetojnë në Shqipëri, serbët dhe bullgarët, përbëjnë numrin më të madh, afërsisht rreth 150.000 frymë. Ka një koloni bullgarësh në afërsi të Dibrës dhe të Ohrit. Më në jug, Mali i Zygos dhe vargmalet e Pindit, banohen nga vllehë, të cilët janë rreth 100.000 frymë. Në skajin jugor, ndodhen vendbanime Greke, të cilët nuk kapërcejnë 60.000 frymët.

Shqipëria është një vend malor me gjithë kuptimin e fjalës, megjithëse nuk i mungojnë luginat pjellore. Ajo ka së paku dhjetë vargmale, nga të cilët gjashtë ngrihen në Shqipërinë e Jugut dhe katër në pjesën e mesme e veriore të vendit. Këto vargmale nisin nga veriperëndimi në juglindje, me përjashtim të atyre, të cilët skajojnë feud-in e Dibrës dhe të Liqenit të Ohrit dhe gjithashtu bën përjashtim Shari, i cili ndodhet në jug të një tjetër feudi (bajrak), i cili shtrihet nga verilindja në jugperëndim. Majat më të larta janë Ljubotern, pranë Kalkandeles, 8858ft.;Skulsen, 7533ft.,Babavreka, 7306 ft. të gjitha ndodhen në Shqipërinë Veriore. Në Shqipërinë Qëndrore, maja më e lartë është Tomorri, 7916ft.,që ngrihet përmbi qytetin e Beratit.

Lumenjtë përgjithëssiht rrjedhin nga lindja në perëndim. Për shkak të shpejtësisë të rrjedhave vetëm dy prej tyre janë të lundrueshëm, Buna dhe Arta; dhe, këta vetëm vetëm në pjesën e poshtme. Lumenjtë kryesorë të Shqipërisë janë: Moraka dhe Paskola, rrjedhat e tyre bashkohen dhe kalojnë përmes Liqenit të Shkodrës, në Adriatik; duke marrë ndërmjet liqenit dhe detit emrin Buna. Drejtimi kryesor i Morakës është jugu; Paskola shkon nga jugperëndimi dhe largësia prej burimit të Morakës në grykë të Bunës, duke ndjekur rrjedhën e rrymës dhe duke përfshirë gjatësinë e Liqenit të Shkodrës, i kalon të 100 miljet. Dy degët, Drini i Bardhë dhe Drini i Zi, pasi burojnë nga malet në kufi, zbresin në jug, takohen dhe bien në drejtim të perëndimit në Adriatik. Gjarpërimi i rrjedhave të tyre, llogaritur nga të dy burimet, e arrin në një gjatësi prej rreth 150-160 milje, duke e bërë lumin kryesor të Shqipërisë Veriore. Më tej drejt jugut, takojmë Shkumbinin (Genesusi i lashtë); Baratinën (Apsusi i lashtë); Vjosën (Ausi i lashtë), i cili buron në pjesën veriore të Vargamalit të Pindit dhe zbret fillimisht 75 milje në drejtim veiperëndimor; pastaj, nga perëndimi në jug përreth 12 milje, ndërmjet dy malesh të lartë e të thiktë, të cilët afrohen shumë pranë njëri-tjetrit, duke formuar luginën e njohur të quajtur në kohët e lashta Fances Antigonenses, dhe tani, quhet, Lugina e Vjosës...

Liqenet kryesore të Shqipërisë janë Liqeni i Shkodrës, i cili është rreth 16 milje i gjatë nga veriperëndimi në juglindje dhe 3-5 milje i gjerë. Ai ka disa ishuj të vegjël. Liqeni shtrihet në Shqipërinë e Sipërme dhe është i rrethuar nga degëzimet e vargmaleve Scardus. Liqeni i Ohrit është rreth 18 milje i gjatë dhe ka një gjerësi që arrin 8 milje. Ndodhet në luginën që laget nga Drini i Zi, i cili buron prej liqenit. Liqeni është përplot me peshq të një cilësie të lartë. Liqeni i Prespës, që ndahet nga Ohri prej maleve Galinica, mendohet të jetë i lidhur me të, me anë të një kanali të nëndheshëm. Liqeni i Maliqit, në juglindje të Ohrit, përshkohet nga lumi i Devollit...

Klima e Shqipërisë në ultësirë është e ngrohtë afërsisht si në Itali, por rrymat e ajrit dhe erërat e befta e të fuqishme nga veriu, e bëjnë atë më pak të përshtatshme. Në pjesën që shtrihet në jug të gjerësisë 40 gradë, klima është më e ngrohtë se në Greqi. Pranvera hyn, në mes të marsit; në korrik dhe gushti i nxehti i padurueshëm shpesh i shteron përrenjtë dhe lumenjtë duke tharë bimësinë dhe barin. Shtatori është koha e vjeljes së rrushit, dhe shirat e dhjetorit ndiqen nga ngricat e janarit, që, megjithatë, rrallë zgjasin shumë. Vendi është përgjithësisht i shëndetshëm.

Qytetet kryesore të Shqipërisë janë Shkodra,me një popullsi prej 32.000 banorësh; Prizreni 30.000; Janina 22.000; Gjakova 12.000; Dibra 15.000;Prishtina 11.000; Peja 15.000; Berati 15.000; Ohri 11.000; Tirana 12.000; Korça 22.000; Manastiri 60.000; Shkupi 32.000; Veleshi 19.700; Kalkandeleni 17.200; Përlepi 24.000; Kërçova 9350; Resnja 4450; Follorina 9824; Struga 4570; Kosturi 6190; Gjirokastër 11.000; Elbasani 8000; Meçova 7500; Preveza 6500; Vlora 6000; Durrësi 5000; Parga 5000; Butrinti 2000; Kruja 5000.

Prej shumë vitesh, gjuha shqipe, ka qenë një enigmë e vështirë por interesante për filologët. Shumë intelektualë me emër janë përpjekur ta zgjidhin këtë çështje të ndërlikuar, por duke mos patur në dorë monumente të mjaftueshme janë treguar të paaftë të japin një zgjidhje përfundimtare, përsa i përket origjinës së saj. Pavarësisht nga kjo, disa nga studjuesit kanë qenë të bindur, që gjuha shqipe është gjuha më e lashtë e Evropës, ama e Greqishtes dhe e Latinishtes, dhe pastaj zgjidhja e problemit të Shqipes do të ishte me vlerë të madhe dhe do të revolucionarizonte një shumicë teorish etnografike dhe linguistike...

Më 1820, Shoqëria Biblike Britanike, publikoi botimin e parë të Testamentit të Ri në gjuhën shqipe. Një botim i dytë pasoi më 1858; dhe, i treti doli më 1879. Ndërkaq, për të nxitur studimin kritik të gjuhës shqipe, u përkujdesën mjaft studiues të Evropës, që shkruan disa balada historike, përralla, proverba, etj. që janë ruajtur brez mbas brezi deri në kohën e sotme. Midis këtyre mund të përmendim: Leake, Hahn, Mikloshich, Gustav Mayer dhe August Dozon...

Menjëherë pasi u deklarua lufta, Serbia pushtoi pjesën veriore të Shqipërisë, dhe Greqia, shumicën e krahinave jugore. Pavarësia e Shqipërisë u shpall më në fund në Vlorë, më 28 nëntor, 1912, dhe një qeveri e përkohshme u formua pastaj nën kryesimin e Ismail Qemal Beut. Në dhjetor, 1912, Konferenca e Ambasadorëve e Londrës miratoi në parim autonominë e Shqipërisë dhe vendosi në vija të trasha kufijtë e saj. Në vijim, Konferenca vendosi gjithashtu, që një princ evropian të emërohej për ta qeverisur dhe princi Ëilliam Vid, që kishte pranuar ftesën për fronin e Shqipërisë, arriti në Durrës në 7 mars të vitit 1914. Qeveria e Shqipërisë kaloi në duart e Mbretit, nën mbështetjen dhe këshillimin e Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit, sipas marrëveshjes së Konferencës së Ambasadorëve të korrik 1913. Fatkeqësisht, cmira, mosbesimi, dhe rivaliteti midis fuqive protektore, lakmia, intrigat dhe sulmet që vinin nga Serbia dhe Greqia, shkaktuan vdekjen e mijëra e mijëra njerëzve të pafajshëm, gra dhe fëmijë ranë viktima të politikanëve të paskrupuj dhe zotërve të luftës.....

[Albo]

Shqiptari, që ndihmoi Presidenti Uillson në Paris

Shënime për librin "Shqipëria, çelsi kryesor i Lindjes së Afërme" i autorit Kristo Dako, botuar në vitin 1919, dhe që qartësoi qëndrimin e delegacionit amerikan për kufijtë shqiptarë në Francë. Ndikimi direkt i patriotit Doko në Francë, nëpërmjet këshilltarit të presidentit Uillson, Çarlz Krejn, për të vërtetën e çështjes shqiptare

[Albo]

Pse vlen libri për Shqipërinë

Nga Richard Gotheil*

Do të luante rolin e një miku të keq, ai, që do të kujtonte se mjaft nga çështjet e ndryshme, që prekin sovranitetin në Evropë, ishin të gjitha të paracaktuara të zgjidheshin, dhe përfundimisht, në konferencën që u mbajt në Paris, gjatë pesë muajve të fundit. Disa prej çështjeve janë mjaft të ndërlikuara, ndoshta për t'i shkoqitur për vite me rradhë, jo më me muaj. Të tjerat presin dorën e butë dhe ngushëlluese të kohës që t'i japë formën që këta huazojnë për zgjidhjen që, pak a shumë të jetë, brënda profesionit të besimit tonë politik.

Disa probleme, megjithatë, duken aq qartë për sa i përket vlerësimit të bazës mbi të cilën qëndrojnë sa e shohin zgjidhjen si një çështje të detyrës publike. Njëri prej tyre është i ashtëquajturi problemi lidhur me popullin shqiptar. Shumë spekulime janë hedhur për çështjen reale dhe mënyrën e konstituimit të atij që ne e përcaktojmë si komb. Disa autorë kanë shkruajtur me shkathtësi mbi lidhjet racore si krijuese të origjinës prej nga kanë prejardhjen konglomeratët; të tjerët mendojnë për gjuhën: dhe sërisht të tjerë kanë përmendur fenë, si krijuese të lidhjes dhe bashkimit. Megjithë hollësitë diturore, këto teori të ndryshueshme u ngritën, vetëm e vetëm sepse e gjenin vetveten përballë disa faktesh, me të cilët s'pranonin të mateshin. Nëse do të arrinim në një përfundim, duhet të hapeshim dhe të zgjateshim tepër, për të parashtruar çështje nga më të ndryshmet; dhe kjo gjë thuhet më së miri nga shkrimtari ynë, lidhur me këtë subjekt, kur arrin në analizën përfundimtare se, është vullneti popullor, që konstituon kombësinë.

Por, nëse ky parim, do të zbatohej për shqiptarët, do të zhvillohej një debat i vështirë, pasi do të duhej që të kishte parasysh vullnetin popullor. Sa më larg ta ndjekësh historinë e këtij populli trim, do ta gjesh atë të karakterizuar prej dy pasionesh-nga pasioni për gjuhën e tij dhe pasioni tjetër për zakonet e lashta. Ndonëse, për këtë gjuhë (shqipen), ka qenë e vështirë, vendosja në ndonjë familje gjuhësore, sipas klasifikimit të të folmeve të sotme nga studiuesit modernë, nuk është e arsyeshme skualifikimi i saj. Pasi këto zakone nuk përkojnë gjithmonë me zakonet tona që jemi mësuar, këto zakone nuk mund të bëhen pengesë për ta. Gjuha dhe zakonet formojnë bazën e ekzistencës së tyre të veçantë, si popull që duhen nga shqiptarët, ashtu si duhet fryma e jetës. Ata kanë jetuar për këtë ekzistencë të veçantë; dhe kanë vdekur për këtë. Ky popull i vogël dhe ata, janë veçse një grusht-ka luftuar me vendosmëri të dyfishtë, madje me sukses kundër pabarazive të panumërta, që e kanë rrezikuar gjithmonë për ta zhdukur. Të shtrënguar përballë Adriatikut, vendstrehimi i vetëm për ta mbeteshin malet, kështu ata u pushtuan nga gotët, hunët, serbët, bullgarët dhe normanët; deri në vitin 1478, ata mbetën pjesë e panënshtruar e Perandorisë Turke. Por, midis atij, kaosi përpirës, ata e ruajtën përsëri mëvetësinë. Për këtë, s'kishin nevojë për një Skënderbe apo Ali të Janinës, që të bindnin sundimtarët e vet për një ndjenjë marrëveshje reale që ishte e kishin të gjallë dhe atyre që dëshironin t'i nënshtronin. Porta e Lartë ishte gjithmonë kaq e gjerë sa për të ditur se me kë të mirrej vesh, pasi ishte mënyra e vetme me të cilën mund të vihej në jetë marrëveshja.

Fatkeqësisht, atë çka e dinte Porta, të tjerët-që mendohej të ishin më të përparuar në mësimin e historisë-nuk e dinin, dhe nuk po duket ta kenë mësuar deri sot. Sllavë, malazias, dhe serbë po ushtrojnë trysni nga veriu dhe lindja; grekët po shtyhen sipër nga jugu dhe lindja; dhe nga ç'duhej të ishte sot, Shqipëria që mbulonte territorin e zotëruar prej qindra vitesh prej shqiptarëve, po rrezikohet të zvogëlohet aq shumë duke e bërë shtetin e tanishëm, gati të papërshtatshëm dhe të pamjaftueshëm për vetë zhvillimin e popullit shqiptar. Më 17 Qershor 1878, të treqind delegatët e mbledhur në Prizren vendosën që shteti shqiptar të ishte brenda territorit që përfshinte brenda tij katër vilajetet turke të Shkodrës, Kosovës, Manastirit dhe të Janinës dhe pikërisht kjo është Shqipëria që kërkon historia dhe gjykimi i shëndoshë. Fjalët, megjithatë, mbërritën tek ne, prej matanë detit pa shumë ceremoni dhe pa më të voglin arsyetim rreth fakteve dhe kërkesave kaq elementare. Për më tepër, këtë çuditërisht e bëri Italia, që po siguron pikëmbështetje në Ballkan pasi i mori Shqipërisë, qytetin port të Vlorës.

Ne kemi shprehur keqëardhjen tonë, pas aktit të kryer nga ajo më 3 qershor 1917, kur publikoi një deklaratë, që praktikisht vendoste pushtetin e saj mbi Shqipërinë; duke rënë në kundërshtim me Paktin e Londrës të 1913, të cilin e ka nënshkruar. Miqtë e shumë të Italisë mendojnë të lënduar mbi këtë përpjekje të saj për të mbyllur detin Adriatik me të tilla mënyra. Prandaj duhet vetëm të lexohet historia e shqiptarëve, siç tregohet nga zoti Dako në faqet në vazhdim për të mësuar, që ata do të mbrojnë vendin e tyre deri në fund, përpara se të marrin mbi vete barrën aq të rëndë dhe të turpshme të përbuzjes. Studiuesi i historisë i ka vëzhguar këto ngjarje me një ndjesi dhe keqëardhje të sinqertë, si edhe me iluzionet e tij për të ardhmen, të cilat ai guxoi t'i mbronte deri disa muaj të shkuar, që u ndërruan nga realiteti i rëndë i tanishëm. Nëse trajtimi ndaj shqiptarëve është një parashikim i vërtetë i moralitetit ndërkombëtar të së ardhmes, dikush mund të shtrojë pyetjen se në çfarë mase do të ndryshojnë ditët e mëpasme prej të mëparshmeve. Dikush nuk heziton së pyeturi, se përse ajo çka për Italinë përsa i përket Fiume-s ndaj Jugosllavisë u quajt gabim, ndërsa kundër Vlorës dhe shqiptarëve qenka e drejtë; kjo sigurisht s'mund të shpjegohet, ngase jugosllavët qenkan shumë dhe shqiptarët pak.

Zoti Dako rrëfen historinë e popullit të tij me njohurinë e një studiuesi dhe me ndjenjat e një patrioti. Ai shkruan me guxim dhe krenari, ashtu si i takon. Ai ka përjetuar shumë më tepër, sesa ajo që përshkruan; dhe për këtë arsye, ato që thotë ai kanë një vlerë të jashtëzakonshme. Përgjatë punës, atij i është dashur të prekë çështje nga më të ndryshmet, që janë ende tema diskutimesh dhe mosmarrëveshjesh midis studiuesve. S'është e domosdoshme të ndash të njëjtat mendime me pikëpamjet e tij; por do çmuar gjithmonë gjerësia e vështrimit dhe përpjekja e sinqertë për një analizë të drejtë, që vë në barazpeshë opinionet e kundërshtarëve.

*Profesor në Universitetin Kolumbia të Nju Jorkut (5 maj i vitit 1919)

[Albo]

Si "e zbukuroi" Kristo Dako, Shqipërinë përpara Fuqive të Mëdha

Një libër me autor Kristo Dakon, i botuar së fundi nga Arbëria, sjell përpjekjet e patriotit të madh për identifikimin e Shqipërisë në fillimet e shekullit të shkuar. Do të ishte materiali i tij, që do të ndikonte në opinionin e Shteteve të Bashkuara, për ndihmën ndaj Shqipërisë në Konferencën e Paqes në Paris. "Shqipëria, çelësi kryesor i Lindjes së Afërme", i përgatitur dhe përkthyer sëfundi nga Leka Ndoja, shërben dhe si vizion për Shqipërinë e kohës së kaluar, kur mori trajtat shteti modern shqiptar. Ndërsa, gati një shekull më parë më vitin 1919, Presidentit Uillson, do t'i shërbente për gjykimin e tij për Shqipërinë

Ben Andoni

Në kohën që është shkruar ky libër për Shqipërinë kishte ardhur ora e madhe e vazhdimësisë për kombin. Do të ishte një shtet si gjithë të tjerët, apo do të nanuritesh në ëndrra patriotësh shqiptarë dhe dijetarësh të huaj. Kristo Dako, autori i "Shqipërisë, çelsi kryesor i Lindjes së Afërme", kishte menduar diçka krejt tjetër. Me njohuritë dhe njohjet e tij, ai duhej që ti shërbente realisht dhe praktikisht Shqipërisë. Kjo mbase ka qenë edhe tërheqja kryesore e publicistit Leka Ndoja, që ka mundur që të përkthejë dhe të përgatisë për Shqipërinë nga anglishtja, një dokument kaq të rëndësishëm për Shqipërinë, që është botuar nga Kristo Dako në vitin 1919. Keqëardhja e autorit për vendin e tij duket që në fjalinë e parë të veprës së tij:" Megjithëse Shqipëria zotëron pozitën gjeografike më të rëndësishme në Adriatik; megjithëse është çelësi kryesor i Lindjes së Afërme; megjithëse ndodhet vetëm tridhjetë e nëntë milje nga Italia, ende, është, ndoshta, vendi më pak i njohur i Evropës". Ky fakt, as më shumë e as më pak, na prek dhe sot e kësaj dite përpara verbërisë së bashkëkontinentasve tanë. Por, detyra e Dakos dhe intelektualëve të nivelit të tij, në atë kohë ishte më e madhe. A do të mundin ata vallë, që me njohuritë, lidhjet, dhe koniukturat të paraqisnin si duhet, problemin shqiptar përpara Konferencës së Paqes së Parisit?! Për të realizuar këtë detyrë të madhe, përpara tyre, shtriheshin hendeqe armiqësish, përçarjesh dhe interesash të kaheve të ndryshme. Merita e patriotëve shqiptarë ishte se jo vetëm e identifikuan, por edhe arritën që falë koniukturave të përshtatshme, të ndërkombëtarizonin plotësisht problemin e Shqipërisë, duke e vendosur në çështjet kryesore të axhendës ndërkombëtare për të zgjidhur.

Një nga këto përpjekje ishte edhe futja e Shqipëerisë në një organizatë politike, e cila në atë kohë, mbante emrin "Bashkimi i Vendeve të Evropës Qëndrore". "Kjo organizatë kryesohej nga Prof. Dr. Thomas G. Masaryk, i cili me mbarimin e luftës u zgjodh Presidenti i parë i Çekisë. Mbledhja e parë plenare e kësaj organizate u mbajt më 18 Tetor 1918, në të njëjtën ndërtesë dhe në të njëjtën sallë, ku u firmos pavarësia e SHBA-së më 4 Korrik 1776", shkruan studjuesi Dhimitër Dishnica. Kristo Dako u ftua atje për problemin e Çamërisë dhe Kosovës. Interesat e të cilave ai i mbrojti në mënyrë shumë cilësore dhe ashtu si priteshin prej tij. Merita më e madhe ishte që arriti që të parashtronte si duhet kërkesat dhe interesat e zonave, që i ishin shkëputur padrejtësisht Shqipërisë. Falë personalitetit të tij, ai u ftua më 28 nëntor të vitit 1918, në një audicion me suitën shoqëruese të Presidentit Uidrou Uillson para Konferencës së Parisit. Një takim i artë, do të gjykohej sot, shumë e shumë vite më vonë. Kjo sepse gjykimi dhe kthjelltësia e problemit shqiptar, që ka parashtruar ai, atë natë ka bërë që këshilltarët e presidentit jo vetëm ta respektonin, por edhe të shikonin në mënyrë më impenjative problemin tonë kombëtar. "Ai u kërkoi atyre, që të zbatonin me ndershmëri dhe paparagjykime parimet e shpallura nga Presidenti Uillson, në themel të së cilës ishin parimet e kombësive, për të mbrojtur dhe mos lejuar që të shkeleshin të drejtat e kombit më të vjetër të Ballkanit, pavarësia e tij", vëren studiuesi Dishnica. Kuptohet që lufta dhe përkushtimi i tij për Shqipërinë nuk do të mbaronte këtu. Ai do të ndikonte tek intelektualët amerikanë, që nga ana e tyre, kishin akses të mirë tek, delegacioni amerikan, që do të udhëtonte pak kohë më vonë, drejt Parisit për të vendosur. Në këtë kuadër, nuk duhet që të harrohet lidhja e tij me këshilltarin e presidenti Uillson, Çarls Krein, njeriun që e ndihmoi direkt, kur ai u burgos në Shkodër. Krein, ky personalitet i madh i SHBA-së, në librin e përshtatur nga Ndoja, tregohet dhe për bamirësi të tjera, kushtuar Shqipërisë dhe shqiptarëve.

Doko do të përpiqej, po ashtu deri në fund, edhe në ditët e Konferencës së Paqes, për të përmbushur interesat "e tij" për Shqipërinë. Duke iu kthyer historisë së Shqipërisë, që ai ka përgatitur për këto evenimente, një nga figurat kryesore të jetës amerikane Richard Gotheil thotë në parathënien e saj se:" Zoti Dako rrëfen historinë e popullit të tij me njohurinë e një studiuesi dhe me ndjenjat e një patrioti. Ai shkruan me guxim dhe krenari, ashtu si i takon. Ai ka përjetuar shumë më tepër sesa ajo që përshkruan; dhe për këtë arsye, ato që thotë ai kanë një vlerë të jashtëzakonshme. Përgjatë punës, atij i është dashur të prekë çështje nga më të ndryshmet, që janë ende tema diskutimesh dhe mosmarrëveshjesh midis studiuesve. S'është e domosdoshme të ndash të njëjtat mendime me pikëpamjet e tij; por do çmuar gjithmonë gjerësia e vështrimit dhe përpjekja e sinqertë për një analizë të drejtë që vë në barazpeshë opinionet e kundërshtarëve". Këto fjalë të thëna në vitin 1919 tregojnë dhe vlerësimin akademik të SHBA-së, për një personalitet të tillë.

Kur e kujtojmë sot, Kristo Dakon, kujtojmë edhe se puna e tij nuk u kurorëzua, sepse Çamëria dhe Kosova mbetën jashtë kufijve të Shqipërisë, por nuk mund të harrojmë se falë tij, u depozitua një material i hollësishëm gjithpërfshirës, me një bibliografi tepër të pasur dhe profesionale për Shqipërinë në SHBA.

Libri, që po merr në dorë lexuesi, dhe që është përpunuar dhe përkthyer nga studjuesi dhe publicisti Leka Ndoja, përmban një intensitet të madh kapitujsh të shkruar profesionalisht, ku rroken disiplina të ndryshme studimesh. Libri i ndarë me 12 kapituj ka të përfshirë kapitujt: "Vendi i panjohur dhe populli i tij", "Pengesa e turqve", "Shqipëria kundërshton Kongresin e Berlinit", "Fuqia e madhe e Abetares", "Shqipëria, shkaku i Luftës Ballkanike","Rëndësia Evropiane e Çështjes shqiptare", "Shqipëria dhe Fuqitë e Mëdha", "Ballkani dhe Shtetet ballkanike", "Lufta e Evropës për ruajtjen e fushës së vet në Damës", " Evropa nis të luajë tragjedinë e saj në Shqipëri", Perspektivat e Ardhshme", "Përkujtime", si edhe memorandumi i dërguar presidentit Uillson nga autori. Libri i është bashkangjitur një bibliografi të pasur, që e bën tepër të vlefshme për publikun. Për më tepër, ai, është një libër që nuk duhet t'i mungojë një biblioteke, që i vlerëson si duhet botimet historike.

"Kurdoherë kam patur ndjenja nderi dhe dashurie për Z-tuaj duke njohur të gjithë shërbimet patriotike që kini dëftyer gjithë jetën, si në Shqipëri, ashtu edhe jashtë mëmëdheut. Nuk harroj kurë hidhërimin, që ndjeva kur Tyrqit ju burgosën në Shkodër, edhe gëzimin që pata, kur pas ca ditë, ardhtë më gjetët në Cetinjë.Po shërbimi i sotëm, që-juaj edhe e ndershmja Paraskevi Qiriaz me të motrën, të ndershmen zonjën Dako, dëfteni duke shkëlqyer shpirtin edhe mëndjen e atdhetarëve, kapërxen shërbimet e vjetra, për të cilat atdheu s'ka për të harruar emrat tuaja dhe unë si plaku i Shqipërisë u nderoj edhe u përgëzoj me gjithë emër...".Ky telegram i shkruajtur nga Parisi në 27 nëntor të vitit 1917, nga Ismail Qemali do të mjaftonte që të përmblidhte nderimin e patriotëve për rrugën e Dakos...